Kei tēnei wātaka ētahi o ngā mahi matua e pā ana ki te Tiriti o Waitangi –
te pukapuka taketake o Aotearoa.

I hainatia te Tiriti i te tau 1840 e ngā rangatira 500, neke atu, o te iwi Māori me te Karauna o Ingarangi. Ka noho hei tohu mō te whanaungatanga motuhake o ngā iwi o tēnei whenua – e mau tonu nei te noho hei hoa tiriti, ā, e whakahoutia tonutia nei, i ēnei rā.

1200 - te rau tau mai i 1700

TE TANGATA WHENUA O TĒNEI MOTU

I tēnei takiwā, ka noho ngā iwi Māori o te motu hei mana motuhake mō rātou anō. He uri rātou nō ngā tūpuna i tere mai i Te Moana nui a Kiwa i ngā tau tōmuri o te rau tau 1200.

Ko te iwi Māori te tangata whenua.

Tairua fishing lure. This fishing lure made from tropical black-lipped pearl shell (Pinctada margaritifera) was found in a 1964 archaeological excavation at Tairua on the Coromandel Peninsula. The lure is highly significant because it was made in East Polynesia and brought here, on a waka, with the Polynesian settlers of Aotearoa. AU1785

13 Tīhema 1642

HE TŪTAKITANGA POTO – ABEL TASMAN

Ko te Tatimana nei ko Abel Tasman te kaitoro whenua o Ūropi tuatahi kia kite i Aotearoa. Ka tukua e ia tana punga i Te Taitapu, i te Tauihu o te Waka a Māui, engari ka pakanga ngā iwi e rua, ka heke hoki te toto, ā, ka wehe atu ia, kāore anō kia ū mai ki uta. Taro kau iho, ka kitea e tētahi kaihanga mapi i Hōrano he ingoa Tatimana mō te whenua o Aotearoa, arā, nāna i tapa ki te ingoa ‘Nieuw Zeeland’.

Ko te hiahia ia o ngā kaihoko Tatimana kia kitea he whenua tino rahi rawa i te Moana nui a Kiwa, i runga i te wawata kia tauhokohoko taonga rātou i reira.

Oketopa 1769

KA TAU MAI A KĀPENE KUKI

Ka tau mai te kaitoro whenua Ingarihi a James Cook ki Aotearoa mā runga i tana kaipuke Endeavour. Ko te tuatahi tēnei o ana toronga whenua hou e toru. Ka tuhi mahere ia o Aotearoa katoa, ā, ka whakahoki ia i ngā mōhiotanga tuatahi o te iwi Māori ki ngā whenua o Ūropi. E ai ki te matapae a Kuki kei tōna 100,000 te taupori o te iwi Māori – e tautoko ana ngā kaituhi tātai kōrero o nāianei i tāna tauanga.

Ko te tino kaiwhakamāori o te waka o Kuki ko Tūpaia, he kaiwhakatere nō Tahiti. Ka pōwhiritia a Tūpaia e ētahi Māori hei tohunga ahurewa, tohunga whakatere waka, whakapapa hoki.

Nā ngā kitenga a Kuki ka takoto he tūāpapa mō ngā hononga o Aotearoa ki Ingarangi i muri mai nei. Engari ki te Māori o Aotearoa, he tūtakitanga poto noa tāna pekanga mai, ka hoki anō ai ki ngā mahi o ia rā.

Chart of New Zealand explored in 1769 and 1770 by Lieut. J. Cook, Commander of His Majesty's Bark Endeavour. Engraved by J. Bayly. [London], 1772. G9080

Ngā tau tuatahi mai i 1800

HE WHĀINGA WĀHI MŌ TE TAUHOKOHOKO

Ko ētahi o ngā tāngata tuatahi ki te noho mai ki Aotearoa ko ngā kaipatu kēkeno, ngā kaipatu tohorā me ngā mihingare, ā, ka kite wawe tonu te Māori i ngā hua o te tauhokohoko.

Ko Te Pahi, rangatira o Ngāpuhi, te rangatira whai mana tuatahi kia whai pānga hira tonu ki ngā āpiha Ingarihi. I ngā tau 1805–6 ka noho ia ki Poihākena, Ahitereiria, mō te toru marama, hei manuhiri mō te Kāwana Philip King. Kei te hiahia a King kia atawhaitia ngā heremana patu tohorā i Aotearoa, ā, ka hiahia hoki a Te Pahi kia ako i ngā hangarau hou, ngā tikanga ahuwhenua, me ngā ture o Ingarangi. Nā tana noho ka kite tonu ngā āpiha o Ingarangi he mea pai te haere kōtui, hei painga mō ngā iwi e rua.

The ‘Te Pahi medal’. A silver medal given by the New South Wales governor to Te Pahi during his visit to Sydney in 1806. Silver. Collection of the Museum of New Zealand Te Papa Tongarewa and the Auckland War Memorial Museum Tāmaki Paenga Hira. Purchased, 2014. 2014.59.1

Ka tūtaki hoki a Te Pahi ki te mihingare ki a Samuel Marsden (Te Mātenga), ā, ka mīharo a Te Mātenga ki tōna ‘hinengaro mārama, tōna māia, me te matawhānui o te titiro’. Ka tīmata a Te Mātenga ki te whakatakoto tikanga kia tū he mīhana i te Pēwhairangi.

Missionary Samuel Marsden, about 1830. Marsden began planning a mission station in New Zealand after meeting Ngāpuhi leader Te Pahi in Sydney. 
PH-NEG-C17941

1818-1840

NGĀ PAKANGA A NGĀ IWI I MURI I TE TAENGA MAI O TE PŪ PAURA

Nā te rironga mai o ngā pū Paura (ngā pū paura roroa) ka rerekē katoa te āhua o ngā pakanga a tētahi iwi ki tētahi.

He kakama tonu te Māori, ā, ka whāia e ia ēnei pū roroa mō ōna painga maha i te pakanga. Te taenga ki te ngahuru tau mai i 1820, kua pōnānā ngā iwi ki te hoko pū mā rātou. I te tuatahi ka riro i a Ngāpuhi te hia rau pū, koia te iwi tuatahi kia whai pū maha. Ko te utu mō ia pū ka eke pea ki te 15 poaka - hei whakarawakore tēnei i te iwi i taua wā.

Ko ngā māuiui Pākehā te take matua o te mate i waenga i te Māori, engari tērā anō te tini ka matemate i ngā Pakanga i muri i te taenga mai o te Pū. Ka riro hoki tētahi tokomaha nui kē atu te mauhere, hei mōkai mā iwi kē, ka rere rānei ki takiwā kē, nā reira ka wātea mai ō rātou whenua mō ngā Pākehā noho mai.
1834

TE HAKI TUATAHI MŌ TE MOTU KATOA

Ka tahuri ngā rangatira o te iwi Māori ki te kōwhiri haki - he whakaritenga ā-ture taketake mō ngā kaipuke nō Aotearoa ka rere ki tāwāhi ki te hokohoko.

Ko te haki o ngā Iwi Kōtui te haki motuhenga tuatahi nō Aotearoa. Engari, ehara pea i te tino haki ‘mō te motu katoa.’ Ka noho ia iwi hei mana motuhake, ā, kāore i whakaarotia he whenua a Aotearoa kua oti te whakakotahi.

United Tribes' flag as published in the 1855 book 'An account of New Zealand and of the formation and progress of the Church Missionary Society's mission in the northern island' by Missionary William Yate.

United Tribes' flag as published in the 1855 book 'An account of New Zealand and of the formation and progress of the Church Missionary Society's mission in the northern island' by Missionary William Yate.

28 Oketopa 1835

TE WHAKAPUTANGA O TE RANGATIRATANGA O AOTEAROA

Ka karangatia e te kainoho a Peretānia a Hēmi Puhipi tētahi hui mō ngā rangatira Māori, nō te Tai Tokerau te nuinga, kia haina rātou i tētahi 'Whakaputanga o Te Rangatiratanga o Aotearoa'.

E whakaū ana tēnei pukapuka he whenua mana motuhake a Niu Tireni, engari tērā anō hoki tōna inoi ki a Kīngi Wiremu IV kia noho koia hei 'matua' mō tēnei 'whenua whānau hou'.

Ko te whāinga o Pūhipi he kaupare atu i ngā kōkiri o Wīwī kia tūhono a Aotearoa ki a ia hei koroni - kua tino tūmau aua whakaaro o Wīwī. I runga anō i te hainatanga o te whakaputanga, ka tīmata te takahi i te huarahi o te whanaungatanga ki a Peretānia.

James Busby, the first British Resident in New Zealand, about 1860. In 1840, Busby helped draft the Treaty of Waitangi, adding the crucial promise that Māori would retain possession of their lands forests and fisheries. PH-NEG-C1054

James Busby, the first British Resident in New Zealand, about 1860. In 1840, Busby helped draft the Treaty of Waitangi, adding the crucial promise that Māori would retain possession of their lands forests and fisheries. 
PH-NEG-C1054

6 Hui-tanguru 1840

KA HAINATIA TE TIRITI

Ka hainatia te Tiriti o Waitangi e ngā āpiha o Ingarangi, e neke atu hoki i te 40 rangatira Māori i Waitangi, i te Pēwhairangi. Kātahi ka tukua atu he kape ki te motu katoa, ā, ka hainatia e tōna 500 rangatira i rohe kē.

I raro i tēnei kirimana, ka huri a Aotearoa hei koroni mō Ingarangi, ā, ka huri hoki te iwi Māori hei tangata nō Peretānia. Engari he rerekē ngā māramatanga me ngā tūmanako mō te Tiriti - ko te kaupapa whenua te mea i rerekē noa atu, tētahi i tētahi.

E whakapono ana ētahi rangatira Māori mā te Tiriti e āwhina ngā mahi tauhokohoko, e pēhi rānei ngā pakanga i waenga i ngā iwi. He tokomaha tonu kāore e haina, i runga i te mataku tērā e tangohia tō rātou rangatiratanga, tō rātou mana rānei.

Invitation from James Busby to the chief Tāmati Wāka Nene, inviting him to the meeting at Waitangi in 1840. MS-93-116_01

Invitation from James Busby to the chief Tāmati Wāka Nene, inviting him to the meeting at Waitangi in 1840. MS-93-116_01

Letter from James Busby to the chief Tāmati Wāka Nene, inviting him to the meeting at Waitangi in 1840. Wāka Nene played a crucial role in encouraging Māori to sign the Treaty, saying the British would protect them. MS-93-116 

Letter from James Busby to the chief Tāmati Wāka Nene, inviting him to the meeting at Waitangi in 1840. Wāka Nene played a crucial role in encouraging Māori to sign the Treaty, saying the British would protect them. MS-93-116 

Signing of the Treaty of Waitangi by Māori chiefs at Karaka Bay, at the entrance to the Tāmaki River, June 1840. PD-1895-1-1

Manukau Heads from the back of pā at Pūkaki, about 1850. An early Auckland scene. PD1963-53

1840 Missionary station at 'Ourou' (Orua Bay) on the Manukau Harbour, about 1840. This sheltered bay is thought to be near the site of one of the Auckland region Treaty signings. Pen and wash on paper. PD-1963-8-23

1840 Missionary station at 'Ourou' (Orua Bay) on the Manukau Harbour, about 1840. This sheltered bay is thought to be near the site of one of the Auckland region Treaty signings. Pen and wash on paper. PD-1963-8-23

Northern chief Eruera Maihi Patuone, 1850. In the 1830s he played a pivotal role in easing tension between rival groups in Northern New Zealand, and was one of the first chiefs to sign the Treaty. PD-1895-1-5

Tāmati Wāka Nene, about 1860. Colonial officials regarded Wāka Nene as a trusted ally. He was one of the Northern chiefs who signed both the Treaty and the Declaration of the Independence of New Zealand five years earlier. Ambrotype. 1989-12-1

1840

KA HOKONA A TĀMAKI MAKAURAU E IWI KĒ

Ka tuku pōwhiri a Ngāti Whātua o Tāmaki Makaurau ki a Kāwana Hopihana, i runga i te tūmanako kia whai hangarau hou rātou. Ko te pōwhiri nei kia heke mai ia ki tō rātou rohe noho ai. Ka tāpae takoha whenua a Te Kawau, rangatira o Ngāti Whātua ki a Hōpihana, arā, 8000 eka me ētahi atu rawa. Ko tēnei whenua tino nui ngā takiwā tāone o te manawa o Tāmaki i ēnei rā.

Kāore hoki te Māori i te mārama ki te whakaaro hoko rawa i te whenua. Ki a rātou, he tikanga tēnei hei whakaū i te noho ngātahi. Ahakoa rā, ka whakaae a Hopihana ki tāna i kī ai, he ‘hoko tūturu’. Nā konei ka riro atu neke atu i te hautoru o te Tāmaki Makaurau i ngā ringa o te iwi Māori.

Captain William Hobson, New Zealand's first governor. When Hobson arrived in the Bay of Islands in January 1840, his instructions were to negotiate for sovereignty and establish a British colony. The Treaty of Waitangi was first signed just nine days later. 
Negative. PH-NEG-C9789

Ngāti Whātua (Auckland region) chief Āpihai Te Kawau (left) and his nephew Tamahika Te Rēweti. GN671.1 ANG

Ngāti Whātua (Auckland region) chief Āpihai Te Kawau (left) and his nephew Tamahika Te Rēweti. GN671.1 ANG

Ngā tau mai i 1840

NGĀ TOHU TUATAHI O TE PAKANGA

Ka toro ngā pakanga i waenga i te Māori me te Pākehā mō te rangatiratanga me te pupuri whenua. Ka mōhiotia ēnei ko Ngā Riri Pākehā, ā, i ngā tau mai i 1860 ka hē kē atu.

Ka pakaru mai te pakanga tuatahi i muri i te hainatanga o te Tiriti, i tētahi whakahekenga toto i Wairau, tata ki Waiharakeke, i te raki mā-marangi o Te Waipounamu, i te tau 1843.

I te marama o Māehe 1845, ka whakaekea e ngā toa o Ngāpuhi te tāone o Kororāreka i Te Tai Tokerau (i muri ka tapaina ki te ingoa o Russell). Tērā ētahi atu pakanga i Te Awakairangi, me Whanganui, i te tonga o te Ika a Māui.

Hei rapu i ētahi atu kōrero mō ngā Pakanga o Aotearoa tirohia www.teara.govt.nz, www.newzealandwars.co.nz.

Te Rangihaeata, 1840. Te Rangihaeata was a Ngāti Toa leader who signed the Treaty. However when he learned that Māori would be permanently alienated from their land through sales to Europeans, he opposed it. Pencil and watercolour on paper. PD-1970-2-33

Te Rangihaeata, 1840. Te Rangihaeata was a Ngāti Toa leader who signed the Treaty. However when he learned that Māori would be permanently alienated from their land through sales to Europeans, he opposed it. Pencil and watercolour on paper. PD-1970-2-33

1846

E TIPU ANA TE ĀKINGA A TĒTAHI TAHA

Ka puta te kōrero a te Kōti Mana Nui me mātua rehita tūturu te Māori i tōna whenua – e kore e whai mana te take ahikāroa. Ko ngā whenua e kīa ana kāore e whakamahia ana e te Māori he ‘whenua koraha’, arā, he whenua Karauna kē.

Ka taetae mai ngā tauhou mai i Peretānia i raro i ngā kīma whakanoho whenua hou, ā, ko ētahi o ngā huarahi hoko a ngā āpiha kāwanatanga he mahi māminga kē i te Māori kia whakaae ki te hoko. Ko ētahi o ēnei, he kī atu tērā e kōkiritia ō rātou whenua e te hōia, tētahi, he hoko mai i te hunga takekore ki aua whenua.

Ka mārama te Māori ki te āhua o te hoko a tauiwi, he hoko rawa mō ake tonu atu i te whenua. He whakaaro tino tauhou tēnei ki te hinengaro Māori.

1852

HE KĪNGI HEI TAURITE KI TĒTAHI KŪINI

Ka haere tahi te Karaitiana pūmau a Tāmihana (Ko Katu tana ingoa tūturu Māori), tama a Te Rauparaha, ki Ingarangi i te taha o ngā mihingare, a, ka tūtaki ki a Kūini Wikitōria. I tana hokinga mahi ka kawea haeretia e rātou ko Mātene Te Whiwhi, ko Wī Tako, ko Wiremu Kingi, te whakaaro kia tū he kīngi Māori hei mana whakakotahi i te motu katoa.

Te whāinga ia o Tāmihana he pēhi i ngā hoko whenua ki te Pākehā, kia pai ai te noho tahi o ngā iwi e rua. Ahakoa ēnei moemoeā, nō te toronga o te pakanga i Taranaki i 1860, ka huri tuarā ia ki te Kīngitanga.

Mei 1854

TE PĀREMATA TUATAHI

Ka huihui te pāremata tuatahi o Aotearoa i tētahi whare kūiti i Mechanics Bay, Tāmaki Makaurau.

I raro i te Ture Nui o Niu Tīreni 1852, heoi anō te hunga i whakaaetia kia pōti ko ngāi tāne Māori, Pākehā hoki kua whai whenua nui atu te wāriu i te 50 pauna. Ahakoa he mārama tonu te whakaaro, arā, me hāpai ngā taha e rua, ka aukatingia te nuinga o ngāi Māori, nā te mea he mea pupuru ā-hapū, ā-whānau te whenua Māori.

Kāore kau he mema Māori kotahi i roto i ngā mema o Aotearoa. Kia pau rā anō te 13 tau, i 1867, kātahi anō he mema Māori ka whakahua i te oati.

Mechanics Bay, Auckland. New Zealand's first parliament was established here in 1854. PH-ALB-88-p40-41

1858

TE KĪNGI MĀORI TUATAHI

Ka whakaarahia a Pōtatau Te Wherowhero, ariki o Waikato, hei kīngi tuatahi mō te iwi Māori. Kua roa hoki ngā iwi e rapu ana i tētahi rangatira hei kīngi.

Te tūmanako o te iwi Māori mā tētahi kīngi e pēhi te rironga atu o te whenua, e whakakotahi ngā iwi, māna hoki e pupuri hoki te mana motuhake. Kua tīmata ngā karanga mō tētahi kīngi i ngā tuatahi mai i 1850, i te pikinga ake o te maha o ngā tauhou Pākehā, me ngā tono whakawātea whenua, i heke ai te mana Māori. I rapua te motu e Mātene Te Whiwhi rāua ko Tāmihana Te Rauparaha huri noa i te Ika a Māui, mō tētahi tangata, engari ka whakakāhoretia te tono e te tini o ngā rangatira.

Ka poua i reira te Kīngitanga ki Aotearoa - ā, e tū tonu nei hei pou tapu mō ngā iwi me te motu nui tonu.

Tāwhiao, the second Māori king, 1882. The early part of Tāwhiao's 34-year reign was dominated by the Waikato War. His reign coincided with the most turbulent years of Māori-Pākehā conflict.

Tāwhiao, the second Māori king, 1882. The early part of Tāwhiao's 34-year reign was dominated by the Waikato War. His reign coincided with the most turbulent years of Māori-Pākehā conflict.

Hūrae 1860

TE KAWENATA O KOHIMARAMA

Ka huihui ētahi rangatira, tōna 200, mai i ngā tōpito katoa o Aotearoa ki Kohimarama, ki Tāmakimakaurau, ki te whakawhiti whakaaro mō te Tiriti o Waitangi me te whenua.

Ka nui te hiahia o Kāwana Koa Parāone kia piri te katoa ki te Kuini, kia kaua hoki e anga atu te titiro ki te Kīngitanga, me ngā pakanga i Taranaki. Ka haere ngā kōrero nui, ā, ka whakaū ngā rangatira i te piringa ki te Tiriti o Waitangi, me te oati kia kaua e turakina te mana o te Kuini, i runga i te whakaaro, mā konei e whakapūmau ō rātou tika i raro i te Tiriti o Waitangi. Ka kīa tēnei whakapuaki ko te kawenata o Kohimarama.

Ka tono hoki ngā rangatira kia tū he hui ā-tau, engari kore tonu tērā i tutuki, ā, ka paheke atu te whenua ki te tekau tau e pakanga ana.

Mission station at Kohimarama (Mission Bay) c1865. PH-ALB-88

Mission station at Kohimarama (Mission Bay) c1865. PH-ALB-88

Governor Thomas Gore Browne, about 1860. In August 1860 Governor Browne called a month-long meeting of Māori leaders at Kohimarama.
PH-ALB-89-p4-1 

Ngā tau mai i 1860

TEKAU TAU O TE PAKANGA

I te tekau tau mai i 1860 ka toro te pakanga nui, arā, ngā riri Pākehā. Ka whakakāhore te iwi Māori i te hoko me te tuku whenua, ā, ka mahi nui te Karauna ki te takahi atu i ngā mana Māori motuhake o Taranaki me Waikato.

Ka raupatuhia te āhua 1 miriona eka whenua o ngāi Māori e whakahē ana ki te Karauna.

Te Arawa Flying Column at Roto Kākahi, Rotorua district, 1870. This fighting force, loyal to the Crown, was formed to fight Te Kooti in central and eastern North Island. Albumen silver print. PH-ALB-86-p45-88

Plan of Gate Pā, Tauranga, 1864. At the battle of Gate Pā in 1864, Māori defeated British troops by using trench warfare. Illustration by Horatio Robley. PD-48-49

Hune 1863

TE WHAKAEKENGA O WAIKATO

Ka kōkiri ngā hōia o Ingarangi, i raro i a Rūtene-Tianara Duncan Cameron i ngā whenua haumako o Waikato, ki te tonga o Tāmaki Makaurau. Ko te mahi tuatahi tēnei o tētahi kōkiri nui whakaharahara, he turaki rawa i te Kīngitanga.

E ai te titiro a Kāwana Hōri Kerei, he whakatumatuma te Kīngitanga ki te mana o te koroni. E hiahia ana hoki ia ki ngā whenua mōmona mō te tini o ngā tauhou e tae mai ana. Ka kawea e ia ngā kōhumuhumu mō tētahi kōkiri Māori ki Tāmakimakaurau, me kore e whakaae ana rangatira i Ingarangi kia homai ngā hōia me ngā rawa mō te pakanga, me tana kī, ka ‘keria haeretia’ e ia ngā pou o te Kīngitanga kia hinga rā anō ki raro.

Ka hangaia te Great South Road o Tāmaki hei huarahi kawe ō mō te ope hōia.

Ngāti Hauā chief Wiremu Tāmihana, about 1863. PH-ALB-89-p13-1

Ngāti Hauā chief Wiremu Tāmihana, about 1863. PH-ALB-89-p13-1

Portraits of NZ military staff, 1864-65. Lieutenant-General Duncan Cameron and troops. Albumen silver. PH-ALB-91-p32

Interior of a church at Rangiriri, Waikato, c1870. Rangiriri was the key battle in the Waikato invasion. This church was partly destroyed by gunfire. Photograph by M Higginson. Album PH-ALB-510-p5

Interior of a church at Rangiriri, Waikato, c1870. Rangiriri was the key battle in the Waikato invasion. This church was partly destroyed by gunfire. Photograph by M Higginson. Album PH-ALB-510-p5

Rangiriri, Waikato region. PH-ALB-510-p6-3

Rangiriri, Waikato region. PH-ALB-510-p6-3

Razorback Pass on the Gt. South Road, Bombay, Auckland. Photograph by M Higginson. Album PH-ALB-510-p5

Razorback Pass on the Gt. South Road, Bombay, Auckland. Photograph by M Higginson. Album PH-ALB-510-p5

1863

HE HOA, HE HOARIRI RĀNEI KOE

Ka whakamanaia e te kāwanatanga te Ture Whakatau Manene ki Niu Tīreni, nā te mea, kua pakanga tūturu ia. Nā konei ka ‘ahei te Karauna ki te tango whenua i tētahi iwi’, ahakoa i hea i te Ika a Māui, ‘e whakatete ana ki te mana o te Kuini’, ā, ko tēnei te huarahi whakawātea i te noho mai o te tini o ngāi Pākehā ki te Ika a Māui.

Tērā ētahi Pākehā whai mana ka whakahē i te Ture Whakatau Manene mai i te tīmatanga. E ai ki a Tā Willliam William Martin, te tiati matua o mua, ka noho tēnei ‘take mamae mō te ngākau’.

Nō muri mai, ka hurihia te ture kia āhei ai te whakawhiwhi whenua iti ki ngā ‘kaiwhakatete’ kua whakahauraro ki te kāwanatanga.

Sir George Grey, about 1880. PH-TECH-576-45

1877

HE ‘SIMPLE NULLITY’

Ka puta te whakatau a te Kaiwhakawā Mana Nui, ko te Tiriti o Waitangi tētahi ‘simple nullity’ – kāore kau ōna take i raro i te ture. I reira ka tino raru te Tiriti me te noho tahi o ngā hoa Tiriti – ka noho tēnei whakatau hei ture mō ngā whakatau kāwanatanga mō ngā whakatupuranga maha.

Ka puta ana kōrero i roto i tētahi take nui mō te whakahokinga o ētahi whenua Māori, takiwā o Porirua, tata tonu ki Pōneke. I pērā ai tana whakatau kāore e taea e te kōti te whiriwhiri take i runga i te ‘native title’, nā te mea, ki a ia, i hainatia te Tiriti i waenga i ‘tētahi whenua motuhake me tētahi rōpū mohoao.’ Ka huripokina te tini o ana whakatau i te taenga ki te rau tau 1900, engari ka noho tonu iho ana whakaaro i roto i ngā whakautu a ngā āpiha ki ngā kerēme whenua Māori, taea noatia mai ngā tau mai i 1970.

1881

TE KŌKIRI KI PARIHAKA

Ka kōkiri ngā hōia tokomaha a te kāwanatanga i te kāinga haumārie o Parihaka. He mea whakatū tēnei tāone i ngā whenua raupatu o Taranaki. 1600 ngā tāngata ka peia atu, ka turakina hoki ō rātou kāinga.

Ka mauheretia ngā poropiti, a Te Whiti rāua Tohu, ngā kaiārahi o te kāinga. Nā Te Whiti i ārahi ētahi whakahē rangimārie ki ngā raupatu whenua, i runga i te tūmanako kia noho ko Parihaka hei ‘Iharaira’ — he kāinga taurikura hou mō te Māori. Ko te tūmanako kia puritia hoki te rangatiratanga i oatitia ai i roto i te Tiriti.

Parihaka village, Taranaki, date unknown. On 17 March 1860 British troops attacked a pā built by Te Āti Awa chief Te Rangitāke at Te Kohia. Silver gelatin. PH-NEG-4723

1899

TE PAKANGA I TE TONGA O ĀWHERIKA

Ka tonoa e Aotearoa te mano taitamatāne kia whawhai tahi me ngā hōia o Peretānia ki te Tonga o Āwherika, (te pakanga Boer). Kātahi anō a Aotearoa ka tono hōia ki tāwāhi. Tērā anō hoki ētahi Māori e hiahia ana ki te whakapiri atu, me te whakahua a Pirimia Richard Seddon i te Tiriti hei pūtake. Tōna tikanga he tangata whai mana te Māori nō te whenua nui tonu – rite tonu ki te Pākehā, me tū tahi ki te pakanga.

Ka puta te kī a te mema pāremata Māori a Wiremu Pere, māna e ārahi te ope Māori, neke atu i te 500 hōia, ki reira. Heoi anō, ka whakakāhoretia tana tono, inā hoki, ko te kaupapa taketake i Peretānia kia kaua e tukua ngā hōia ‘native’ kia pakanga ki ngā hoariri kiritea.

Tata ki te 20 ngāi Māori i whawhai tahi me ngā hōia Pākehā o Aotearoa, - ā, he ingoa Pākehā tō te nuinga.

Ngāpuhi nurses, Whangarei, 1901. These Māori nurses dressed in mock military uniforms and fundraised in support of the South African (Boer) War. PH-CNEG-C42329

NZ Premier Richard Seddon farewells troops soon to fight in the South African (Boer) War, 1899. PH-NEG-B667

1914

MAI I TĒTAHI KĪNGI KI TĒTAHI

Ka tere atu te Kīngi Māori, a Te Rata Mahuta, ki Rānana, me tana tono hāngai ki a Kīngi Hōri te Tuarima kia whakatikaina ngā nawe whenua. Ka hoki mai ko taua whakautu anō o ngā tau o mua, mai i kāwanatanga o Peretānia: he take tēnei hei whiriwhiri mā te kāwanatanga o Aotearoa.

'The 1914 mission to England', 1914. Mita Karaka, Tupu Taingakawa (seated), the Māori King Te Rata Mahuta Pōtatau Te Wherowhero, and Hōri Tiro Pāhora travelled to England to meet King George and Queen Mary.
PH-CNEG-B8278

1914-18

TE PAKANGA TUATAHI O TE AO

Nō te toronga mai o te Pakanga Tuatahi o te Ao, ka rangirua te iwi Māori mō tana whāinga wāhi atu. Ko ētahi, i rere ki te haina kia haere. Engari te tini anō o Taranaki, o Waikato-Tainui, kāore rawa i whakaae ki te whawhai mō te Karauna nāna ō rātou whenua i raupatu, i ngā tau mai i 1860. Ko ētahi ka maumahara ki ngā kupu a Kīngi Tāwhiao, nāna te tongi mō te katinga i te hekenga ā-toto — i whakakāhoretia e ia te mau rākau whaiwhai a tana iwi mō ake tonu atu:

"The killing of men must stop; the destruction of land must stop. I shall bury my patu in the earth and it shall not rise again ... Waikato, lie down. Do not allow blood to flow from this time on."

Nō te whakaurunga mai o te māpere i te tau 1916, ko Waikato-Tainui anake te iwi ka whakahautia kia whakauru atu hei hōia.

Notice calling for the compulsory enrolment of Māori men in the New Zealand Expeditionary Force Reserve in World War I. PW1(49)

The Māori Contingent arriving at Gallipoli, 1915. The need for reinforcements at Gallipoli forced a change in British policy on 'native peoples' fighting. PH-ALB-212-p15-2

1915

HE WHENUA MŌ NGĀ HŌIA HOKI MAI I TE PAKANGA

Ka whakamanaia e te kāwanatanga te Crown Discharged Soldiers Settlement Act – he ture e āhei ai ia ki te tāpae whenua ki ngā hōia hoki mai i te pakanga, hei mahi ahuwhenua. Ko te nuinga ka tukua ki ngā hōia Pākehā, i runga i te whakaaro e wātea mai ana he whenua ā-iwi ki ngā hōia Māori.

Ko ētahi poraka whenua raupatu nunui tonu ka tukua ki ēnei hōia, mā te māpere. Tae rawa ake ki te tau 1924 neke atu i te 10,000 ngā tāngata i āwhinatia kia mahi ahuwhenua.

Soldiers' resettlement form, 1917. Soldiers returning from World War One used this form to apply for land and vocational training. EPH-W1-28-7

1939-45

TE PAKANGA TUARUA O TE AO

Tata ki te 16,000 ngāi Māori ka rēhita mō Te Pakanga Tuarua o Te Ao. Ka noho ko te Ope Rua Tekau mā Waru tētahi o ngā ope hōia nunui rawa i roto i ngā hītori o Aotearoa. Ka tino whiua ngā kāinga Māori puta noa i Aotearoa e ngā mahi a Aituā, ā, ka hinga te tini o ā rātou taitama i te pakanga.

Ki te titiro a te tini, nā ngā āhuatanga o te pakanga ka ahu whakamua te noho tahi o ngā iwi e rua. Ka whakaū a Āpirana Ngata i te whakaaro ko te hounga atu o te Māori ki te Pakanga Tuarua o Te Ao te utu mō te noho hei tangata mō Aotearoa; ka mārama ki te katoa kua tino ea, i te Pakanga Tuarua o Te Ao.

Māori leader Āpirana Ngata, early 1900s. Silver gelatin print. PH-RES-4922

Māori leader Āpirana Ngata, early 1900s. Silver gelatin print. PH-RES-4922

Members of the 28th Māori Battalion in Italy c1945. PH-2009-1

Members of the 28th Māori Battalion in Italy c1945. PH-2009-1

1975

TE HĪKOI MŌ TE WHENUA MĀORI

Nā te kuia o Te Tai Tokerau nā Whina Cooper i ārahi te hīkoi 800 kiromita te roa i te mata o te whenua, mai i te Hiku o Te Ika ki Te Whanga-nui-a-Tara, hei tautoko i ngā whāinga tika o te Māori ki ōna whenua. Ka heke mai i te Tai Tokerau ki te Whare Pāremata, i reira ka puta te karanga kia whakahōnore te kāwanatanga i te Tiriti o Waitangi.

I ngā tau 1970 ka whiti te rā mō te Tiriti o Waitangi. Ka puta te karanga o ngā rōpū pēnei i Ngā Tamatoa kia ākona te reo Māori me ngā tikanga i roto i ngā kura, kia whakahōnore hoki te kāwanatanga i te Tiriti.

A Māori language petition is delivered to Parliament. Ngā Tamatoa, supporters of the Māori language, take the 1972 petition to Parliament, led by a kaumatua. Te Ouenuku © Fairfax Media NZ / Auckland Star Collection

Dame Whina Cooper, 1975. Dame Whina's historic land-rights march from Northland to Wellington made a lasting impression on New Zealanders, regardless of race. Photograph by Robin Morrison. PH-1992-5-RM-N7-2

Dame Whina Cooper, 1975. Dame Whina's historic land-rights march from Northland to Wellington made a lasting impression on New Zealanders, regardless of race. Photograph by Robin Morrison. PH-1992-5-RM-N7-2

1977-78

KO TAKAPARAWHAU

Nā tētahi iwi o Tāmaki Makaurau, nā Ngāti Whātua, i whakatū puni ki runga o Takaparawhau. Nā te ope pirihimana nui rawa ki Aotearoa rātou i pei atu. I ngā tau o muri mai ka whakaae te Karauna kāore i tika tāna tango i te whenua.

Bastion Point protest, 1978. Robin Morrison Collection. PH-NEG-RM-N10

Bastion Point protest, 1978. Robin Morrison Collection. PH-NEG-RM-N10

Bastion Point protest, 1978. Robin Morrison Collection. PH-NEG-RM-N10

Bastion Point protest, 1978. Robin Morrison Collection. PH-NEG-RM-N10

Bastion Point protest, 1978. Robin Morrison Collection. PH-NEG-RM-N10

Bastion Point protest, 1978. Robin Morrison Collection. PH-NEG-RM-N10

Bastion Point poster, 1978. This poster calls for the return of land at Bastion Point to the Auckland tribe Ngāti Whātua. 'Taihoa' means to wait or be cautious. EPH-PRO-3-3

Bastion Point poster, 1978. This poster calls for the return of land at Bastion Point to the Auckland tribe Ngāti Whātua. 'Taihoa' means to wait or be cautious. EPH-PRO-3-3

1985

TE RAPU RONGOĀ MŌ Ō MUA HĒ, ME TE TITIRO WHAKAMUA

I whakatūria e te kāwanatanga te Rōpū Whakamana i te Tiriti hei tūhura i ngā takahitanga o te Tiriti. I te tuatahi ka tirohia ko ngā takahitanga o ēnei tau tata anake. Engari i te tau 1985, ka tīmata tana whakarongo ki ngā take, hoki rawa atu ki 1840.

I roto i ngā whakatau maha, he whakahokinga whenua, he kāpiheihana, me tētahi whakapāha nā te Karauna. Ka puta ngā kōamuamu o ētahi o Aotearoa, ka hoki ngā painga ki te rōpū iti noa. Ko ētahi e kī ana, he rapunga motuhenga tēnei i te tika mō ngā hē o ngā tau tōmua o te Pākehā ki Aotearoa.

I raro i te whakatau ki ngā iwi o Waikato-Tainui tētahi whakapāha ōkawa nā Kūini Irihāpeti II. Kātahi anō te Karauna ka tuku whakapāha ki tētahi iwi taketake, huri noa i te ao.

Treaty protest poster, 1978. This is one of many protest-march posters spanning 1975-1990 held by Auckland Museum. PT3-71

Treaty protest poster, 1978. This is one of many protest-march posters spanning 1975-1990 held by Auckland Museum. PT3-71

Tuaiwa Hautai "Eva" Rickard leads protestors across the bridge at Waitangi, on Waitangi day 1984. Photograph by Gil Hanly. PH-2015-2-GH538-33

Tuaiwa Hautai "Eva" Rickard leads protestors across the bridge at Waitangi, on Waitangi day 1984. Photograph by Gil Hanly. PH-2015-2-GH538-33

Protestors at Waitangi, 2014. Photograph by Gil Hanly. PH-2015-2

Protestors at Waitangi, 2014. Photograph by Gil Hanly. PH-2015-2

Kia ako ai koe i ētahi atu kōrero mō ēnei whakaritenga i ēnei rā, me te Tari Whakatau Take e Pā ana ki te Tiriti o Waitangi, peka atu ki www.govt.nz/organisations/office-of-treaty-settlements/